آینده درخشان هنر شیشه گری در میان رشته های هنری و صنایع دستی

صنایع دستی، گَرد هویت بر تاریخ

صنایع دستی هر منطقه، شهر یا کشور، برگرفته از تاریخ، تمدن و هویت آنها از دیرباز تا به امروز است. به همین خاطر با بررسی صنایع دستی یک ناحیه می‌توان به بخشی از تاریخ و قدمت آنجا دست پیدا کرد. صنایع دستی ایران زمین از تنوع بسیاری برخوردارند و هر ناحیه هنر خاص خود را داراست. بیشتر شاخه‌های صنایع دستی ایران در سازمان صنایع دستی و میراث فرهنگی، به طور رسمی ثبت شده که این موضوع موءید تاریخ غنی، فرهنگ و تمدن ایران زمین می‌باشد. هنر ها و صنایعی از جمله: فیروزه کوبی، میناکاری، شیشه گری، خاتم کاری، قالی، گلیم و جاجیم بافی، کاشی کاری، سفالگری، قلم زنی، رودوزی های سنتی و… از محبوب ترین دسته های صنایع دستی ایران به شمار می‌روند. اما متاسفانه با وجود گستردگی فضا برای تولید بیشتر صنایع دستی ایرانی و صادر آن به بازار‌های خارجی، توجه به این حوزه کم است و از این فرصت استفاده کافی نمی‌شود.

رشته های صنایع دستی، برای توسعه و بهتر شدن هنوز جای کار دارند؛ البته که ازگذشته تا‌کنون تغییرات بسیاری در تمامی این هنر ها به وجود آمده اما اصالت، تاریخ و تمدن گذشته ایران نیز در آن به جا مانده و آثار آن نیز قابل مشاهده می‌باشند. جای خالی و کمرنگی برخی حرفه ها مانند نمدمالی در بازار صنایع دستی ایران احساس می‌شود و برخی دیگر از صنایع همچون شیشه گری، آینده ای روشن و درخشان پیش رو دارند.

شیشه گری، هنر شفافیت رنگ ها

هنر شیشه گری دستی، از قدیمی ترین و کاربردی ترین صنایع بشریت است و قدمتی نزدیک به 2500 تا 3000 سال دارد؛ این هنر در ایران نیز، قدمتی چند هزارساله دارد. با کاوش های انجام شده و تحقیقات صورت گرفته، گردنبندی شیشه ای با دانه های آبی رنگ متعلق به 2250 سال قبل از میلاد در شمال غربی ایران و قطعات شیشه‌ای سبز رنگی که در لرستان، شوش و حسنلو به دست آمده، کهولت، قدمت و اصالت این صنعت در ایران را مورد تأیید قرار می دهد. شیشه گری در ایران به دلایل متفاوت فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته و از موانع سختی عبور کرده، اما پیوسته حضور خود را در بازار صنایع دستی ایران زنده نگه داشته و به دست باد فراموشی سپرده نشده است. گفته می‌شود هنر آبگینه از دوره اشکانیان پدید آمده بوده است ولی اوج و شکوفایی آن به دوره سلجوقیان باز می گردد. در این دوران، صنعتگران و هنرمندان آبگینه کار به روش های جدیدی برای تولید و زینت بخشیدن به ظروف و لوازم شیشه ای خود روی آورده بودند، برای مثال از ابزار متفاوتی برای ایجاد فرورفتگی ها و برجستگی ها استفاده می کردند. بعدها با گذشت زمان طرح های تکمیلی مانند: نقوش حیوانات، گل و گیاه، حکاکی و تراشیدن شیشه به این صنعت اضافه شدند و جلوه ای جدید و متنوع به آن بخشیدند. محصولات شیشه ای که در آن دوره مورد استفاده بودند، می توان جام و گلدان، عطر‌دان های ظریف، ظروف کوچک و بزرگ و اشیاء تزئینی را قلمداد کرد.

از خرده شیشه تا جام شیشه ای

ماده اولیه برای تولید شیشه و محصولات شیشه ای به دو دسته ماده اصلی و ماده رنگی تقسیم می شود. ماده اصلی برای تولید شیشه  “سنگ سیلیس” است که به صورت پودر تهیه شده و پس از ذوب کردن، آن را برای تولید شیشه و خرده شیشه استفاده می‌کنند. سایر مواد اصلی تولید شیشه را سنگ آهک، کربنات دوسود، براکس، شوره، نیتراتها و برخی مواد قلیایی تشکیل می دهند.

مواد رنگی در صنعت شیشه گری، از اکسید های متفاوت به دست می آورند. برای نمونه، رنگ سبز از اکسید آهن، رنگ زرشکی از دی اکسید منگنز و از اکسید کبالت برای تهیه رنگ آبی لاجوردی استفاده می شود.

لوازم مورد نیاز:

ابزار و ادوات لازم برای شیشه گری دستی، بسیار ساده و مختصر است. ممهم ترین ابزار هنرمندان شیشه گر، لوله ای فولادی به ارتفاع 100 یا 120 سانتی متر با آلیاژی خاص است که اصطلاحا به آن “دم” گفته می شود. این لوله توخالی، برای برداشتن شیشه از کوره مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ به طوری که صنعتگر با فرو بردن آن در شیشه مذاب و چرخاندن آن مقدار کمی شیشه را که به اصطلاح “بار” می نامند بر می دارد و طی مراحلی دیگر مقدار شیشه به تناسب رسیده و آماده طراحی می شود. در مرحله بعدی شیشه گر، با وسیله ای دوشاخه به نام “قاشق” و چرخاندن مدام دَم گوی شیشه ای مورد نظرش را پدید می آورد.

در روشی دیگر، از قالب برای شکل دادن به شیشه مذاب استفاده می شود؛ به طوری که ماده مذاب را در قالب ریخته و انجماد به مرور صورت می گیرد. قالب ها می توانند از جنس رس، شن، گرافیت یا فلز باشند.

شیشه گری فوتی نیز از دیگر راه ها برای تولید یک محصول از جنس شیشه است. در این روش با لوله دم مقدار مناسب شیشه مذاب را طی دو مرحله برداشته و با دمیدن در لوله، چرخاندن آن روی میز کار و تکرار و انجام مراحلی متفاوت شیشه به حالت دلخواه رسیده و پس از مدتی سرد می شود. برای زینت بخشیدن بیشتر به ظرف یا وسیله شیشه ای، از آبگز کردن و یا تلفیق آن با فلز استفاده می شود که البته روش های دیگری هم مانند تراشیدن و حکاکی روی شیشه از روش های موثر و کاربردی در تزئین شیشه هستند.

حال و هوای شیشه گری در ایران

همانطور که گفته شد، صنعت شیشه گری؛ از صنایع پر کاربرد و دارای آینده درخشان است که توسعه آن می تواند اقتصاد کشور را بهبود بخشد، اشتغال ایجاد کند و نام و توان ایران را به چشم دنیا بکشاند.

هم اکنون در شهر های تهران، اصفهان، قمصر کاشان، میمند، فارس و… کارگاه ها و ساختمان های شیشه گری وجود دارد و به فعالیت مشغولند؛ اما باید توجه داشت که زنده ماندن این هنر ارزشمند و صنعت گرانبها به امکانات و رفع ایراداتی نیز نیازمند است که به بیان چند مورد از آنها می پردازیم:

.- بهبود مواد اولیه و تولید آثار باکیفیت

.- تنوع بخشیدن به طرحهای استفاده شونده و امکان تولید آثار شیشه ای منطبق با ذوق و سلیقه بازارهای داخلی و خارجی برای صادرات بیشتر و بهتر.

.- استفاده از گاز در کارگاه ها به جای دیگر مواد سوختنی

سخن پایانی

با فراهم آوردن شرایط لازم برای صادرات محصولات و آثار شیشه ای دست ساز تولید خودمان به کشور های همسایه و یا حتی به سراسر دنیا، امیدواریم به زودی و طی آینده ای نه چندان دور، نام ایران و محصولات باکیفیت، مرغوب و نفیس ایرانی را در جای جای دنیا ببینیم و جای پایمان را در بازار صنایع دستی جهان محکم سازیم.